Sanatsal Üretimin Toplumsal Oluşumu: Nâzım Hikmet’in “Memleketimden İnsan Manzaraları”Örneği

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri Anabilimdalı
İletişim Bilimleri Bilim Dalı’nda Prof. Dr. Nurçay Türkoğlu danışmanlığında doktora tezi
olarak hazırlanmış olan “Sanatsal Üretimin Toplumsal Oluşumu” adlı bu çalışma, “sanat
yapıtı” üretiminin ve “sanat yapıtı üreticisi olarak sanatçı”nın üretiminin toplumsal
belirlenimi üzerine bir çalışmadır. Kendisine örnek olarak, “Memleketimden İnsan
Manzaraları” yapıtını ve bu yapıtın üreticisi olarak Nâzım Hikmet’i seçmiştir. Tez
çalışmasında, Fransız sosyolog Pierre Bourdieu’nün “alan” sosyolojisinin ve özellikle
Gustave Flaubert’in “L’Éducation sentimentale” yapıtına uyguladığı “sanatsal alan”
çözümlemesinde kullandığı “sanat yapıtı”, “yapıtın uzamı”, “sanat yapıtı üreticisi olarak
sanatçı”, “sanatçının uzamı”, “habitus” gibi kavramların nesneleştirme kategorileri olarak
“Memleketimden İnsan Manzaraları”na uyarlanması söz konusudur. Bourdieu’nün sanatsal
üretime uyguladığı “alan” sosyolojisi, bu tez çalışmasndaki analizler için yanlıca “kategorik
bir çerçeve” sunmuştur. Bu çerçeve içinde, Marksist kültür kuramının Plehanov, Lunaçarski
ve Lukacs’tan Adorno, Benjamin ve Eagleton’a kadarki eleştirel birikiminden,
tartışmalarından faydalanılmıştır.
Üç bölümden oluşan tez çalışmasının “Toplumsal Uzam ve Sanat Yapıtı” adını taşıyan
ilk bölümünde, sanat yapıtının toplumsal gerçeklikle ilişkisi sorgulanarak, hem sanat yapıtının
üretiminin, hem de o sanat yapıtını üreten sanatçının üretiminin “toplumsal bir üretim”
olduğu üzerinde durulmuş ve bunu takiben, “Memleketimden İnsan Manzaraları”nın sosyal
bilimler alanında bir araştırmaya konu olarak nesneleştirilebilme potansiyeli gözden
geçirilmiştir. “Toplumsal Yörünge” başlıklı ikinci bölüm, “edebi nesneleştirmenin
gerekçeleri”nin ve bu nesneleştirmenin çerçevesini çizip eksenini belirleyen kategorilerin,
Nâzım Hikmet’e ve yapıtına uygulanışıyla ilgilidir. Söz konusu bölüm, Nâzım Hikmet’in
“Memleketimden İnsan Manzaraları” yapıtının üreticisi olarak üretilme sürecinin, Türk
edebiyatında “Anadolu’ya bakmak” gibi türdeş tutumlar içinde köklü bir kopuşa yol açarak,
avangart ve modernist bir yapıt ortaya çıkardığı tespitiyle bitmektedir. “Estetik Değerin Etik
Değerle Çakışması” başlıklı üçüncü ve son bölümde, “Memleketimden İnsan Manzaraları”nın
modernist bir yapıt olduğu tezi, yapıtın içeriğe ilişkin nitelikleriyle örneklendirilmiştir.
Hayata “milliyetçi şiirler yazan Paşa torunu” olarak başlayıp yirminci asrın büyük
sanatçıları arasına girmiş bir avangart olarak nokta koyan Nâzım Hikmet, bu bakımdan,
yalnızca “yapıt üretmek sanatı”nı değil, aynı zamanda “bir şair olarak kendini üretme
sanatı”nı da içeren bir şiir sanatının yaratıcısıdır. “Memleketimden İnsan Manzaraları”, hem
kendisinin içinde üretildiği, hem de Nâzım Hikmet’i kendisinin üreticisi olarak üretmiş olan
toplumsal dünyanın yapısını çarpıcı biçimde ifade eder. Yapıt, üreticisinin tüm
sorgulamalarını yansıtarak Nâzım Hikmet’i yaşadığı dönemin eleştirel bir gözlemcisi
konumuna getirmektedir. “Memleketimden İnsan Manzaraları”, Anadolu’nun bereketliyken
yoksul, güçlüyken âciz kalışına, devrimci değerlerin zemini olabilecekken tutuculaşmış
olmasına yönelik başlı başına bir öfke ve suçlamadır.

This dissertation, called “The Social Formation of Artistic Production” is directed by
Prof. Dr. Nurçay Türkoğlu in Department of Communication Sciences of Marmara
University Social Sciences Institute. It deals with the production of “work of art” and the
social determinations of the production of “artist as a producer of work of art”.
In this dissertation we have chosen “Memleketimden İnsan Manzaraları” and its
producer Nazım Hikmet as a model, and we mainly borrowed the terms “work of art”, “the
space of work of art”, “artist as the producer of work of art”,”the space of artist” and habitus,
which were used by Pierre Bourdieu for analyzing Gustave Flaubert’s “L’Éducation
Sentimentale”. The field sociology applied by Bourdieu for analyzing work of art provided us
a “categoric frame” for the analysis in this dissertation. Through this study we profited from
the critical views of Marxist Culture Theory. Plehanov, Lunaçarski Lukacs, Adorno,
Benjamin and Eagleton were the main thinkers who contributed to develop the main ideas of
this dissertation.
The dissertation consists of three parts. In the first part which was titled “Social Space
and Work of Art”, the relation between work of art and social reality is explored. We did not
just deal with the production of work of art but also the production of artist who produced it
as “a social production”. Moreover the objectification potential of “Memleketimden İnsan
Manzaraları” as a research subject in the field of social sciences is examined. The second part
called the “social orbit” explores the reasons of literary objectification, and the catagories
which determines its orbit. These categories are applied to Nazım Hikmet and his work. At
the end of this part we come to the conclusion that Nazım Hikmet created an avangarde and
modernist work of art, which is a rupture with the classical way of looking at Anatolia in
Turkish litterature. In the third and last part which is titled “Superposition of Aesthetic Value
with Ethic Value”, we claim that “Memleketimden İnsan Manzaraları” is a modenist work of
art by examining its content.
Nazım Hikmet, started his life by “writing nationalist poems as a grandson of a Pasha”
and ended it as an avangarde artist, he became one of the greatest artists of 20th century. He
is not only a creator of art but he also managed “the art of creating himself as a poet”.
“Memleketimden İnsan Manzaraları” not only reflects” the social world in which it was
produced but also the social world which let Nazım Hikmet create himself as a poet.
“Memleketimden İnsan Manzaraları” reflecting all the interrogations of Hikmet made him a
critical observer of his time. The work is full of anger and accusations. It questions why a
country who had the potential to be abundant became so deprived,and why it became so
conservative instead of becoming revolutionary.