NASIL HATIRLAMALI? HANGİ İMGELEM? YAŞAR KEMAL’İN TOPLUMSAL BELLEĞİMİZDE NASIL YER ALACAĞI…
Yaşar Kemal öldü. Ya da, daha doğrusu, sonsuzluğa yürüdü. Bunu yazarın ardından büyük laf etmiş olmak için söylemiyorum. Ortaya koyduğu eserin nicelik ve niteliği bunu söyletiyor. Bu eseri ortaya koyan bir yazarın kolay kolay unutulacağını, azımsanacağını düşünebiliyor musunuz?
Pek çok kişi gibi ben de Yaşar Kemal’i çocukluğumdan, ilk gençliğimden beri aç kurt gibi, yuta yuta okuyorum. Ancak “Bir Ada Hikâyesi” dizisiyle yaklaşık 10 yıl önce tanıştım ve o zamandan beri, bu coğrafyada bin yıl sonra yaşayacakların, Yaşar Kemal’i bizim Homeros’u anımsamamız gibi anımsayacağına inanıyorum. Bu konuda makaleler yayınladım ve daha kapsamlı bir kitap yayınlamayı da hedefliyorum. Ancak her şey bir yana, Yaşar Kemal’in, birçok romanında yavaş yavaş geliştirdiği bir toplumsal bellek modelini “Bir Ada Hikâyesi” ile kemale erdirdiği kanaatindeyim. Bence bu dörtlü, geçmişi nasıl hatırlayacağımız ve bugünden geleceğe uzanan yaşamımızı nasıl tahayyül edebileceğimiz üzerine bir kılavuz. Peki bu kılavuzu, dille ilgili şu sözleri söyleyen yazarın yaratmış olması şaşırtıcı mı:
“Dili her zaman diyalogdan öte, yenemeyeceği güç olmayan büyülü bir araç saydım. Araç demek bile dilin gücünü küçültüyor. Dil benim için sonsuz gücü olan, büyük bir evrendi. Şimdi de dilin gelişerek, insanlığı, evrenimizi yenileyeceğine, geliştireceğine, güzelleştireceğine, evrenler kurup evrenler yıkacağına inanıyorum.” (Yaşar Kemal Kendini Anlatıyor, s. 85.)
Bu sözleri, Yaşar Kemal’in şiirsel dil kullanımına ve yaratıcı zekasına selam olsun diye alıntılamıyorum. Bence bunlar yazarın emek emek ulaştığı, yazdığı her yeni satırla keskinleştirdiği bilinçli dil kuramının ifadesi olarak okunmalı. Nitekim bu konuda yalnız değil. Yaşar Kemal’in Paul Ricoeur, Richard Rorty ya da Hayden White okuyup okumadığını bilmiyorum ama bu düşünürlerin aşağıya alacağım şu sözleri, yukarıdaki Yaşar Kemal alıntısıyla sohbet ediyorlar, birlikte tınlıyorlar diye düşünüyorum:
“Dünya, okuduğum, yorumladığım ve âşık olduğum her türden edebi ve edebiyat dışı metin tarafından açılmış göndermeler setinin bütünüdür.” (Paul Ricoeur, Time and Narrative, 1: s. 80.)
“Kurmacanın dünyası bizi gerçek eylem dünyasının ta merkezine taşır.” (Paul Ricoeur, Hermeneutics, s. 296.)
“Toplumları bir arada tutan ortak söz dağarları ve ortak umutlar ile acı ve aşağılanmanın belirli türlerinin ayrıntılı betimlemeleridir.” (Richard Rorty, Contingency, Irony, and Solidarity, s. 86 ve 192.)
“Yaşam, bir tek değil de, birçok farklı anlam taşıdığında daha iyi yaşanacaktır.” (Hayden White, Tropics of Discourse, s. 50.)
Bütün bu cümleler elbette Yaşar Kemal için söylenmedi. Ama söylenebilirdi. Bu alıntıların her birini, bir Yaşar Kemal incelemesinin alt bölümlerinde epigraf olarak kullanabilirsiniz. Çünkü bunlar da, Yaşar Kemal’in yukarıdaki dille ilgili anlatısında olduğu gibi dil, edebiyat ve anlamın imkânlarına, imkânlılığına dair bir umudu kerteriz alıyorlar. Bu söylediklerimi desteklemek için “Bir Ada Hikâyesi”nin ikinci kitabı Karıncanın Su İçtiği’nden bir alıntı yapmak istiyorum. Burada Çanakkale’de bir bacağını kaybeden Ali Çavuş, yine aynı savaşta bir gözünü yitirmiş silah arkadaşı Kör Salih ile ortak durumlarını ironik ve alaycı bir biçimde şöyle anlatır:
“O da bizden, Çanakkalede canını nasılsa kurtaranlardan. Bir kurşun sağ gözünü almış götürmüş, İngiliz kumandanına vermiş. İngiliz kumandanı da bakmış bakmış da, lalüebkem kalmış, tevatür, demiş, dünya cihangiri İngilizde böyle güzel bir göz yok, olamaz da demiş. Benim şu bacağımı kesip de İngiliz kıralına götürdüklerinde, kıral breh, breh, breh, demiş. Şaşkınlıktan gözleri pörtlemiş. Dünyanın hiçbir yerinde böyle bir kesik bacak olamaz. Şu görkemli bacağı alın da sarayın has bahçesinin ortasındaki höyüğün tepesine dikin. Yöresini de binbir tane mumla aydınlatın ki, bu bacağa yeryüzü, gökyüzü ve hem de bilcümle mahlukat hayran kalsın, demiş. İngilizler de kırılmış gibi benim bacağımı seyrediyorlarmış gece gündüz.” (s. 266)
Siz hiç Çanakkale Savaşı’nın böyle, geyik muhabbeti tadında anıldığını gördünüz mü? Ama tam da böyle anılmalı işte! Elbette geyik muhabbeti olarak değil, çünkü buradaki temsilin geyik muhabbetiyle hiç ilişkisi yok. Bu konu burada olduğu gibi, bir savaşta kolunu, bacağını ya da organlarını değilse bile psikolojik bütünlüklerini yitirmiş insanların, bu kayıpla mücadele biçimleriyle anılmalı. Bu hem gerçekçi hem umut verici olur. Çünkü pek çok savaş mağduru böyle şeyler söylemiş, kendi yarasıyla, belki o yarayı kanata kanırta alay etmiş olabilir. Kayıpla böyle başa çıkmaya çalışmış olur. Öte yandan biz bu olası temsili, yani imgeleme dayalı kurmacayı okuduğumuzda, savaşı bir anlamsızlık, bir absürdite olarak düşünürüz. Sahi Ali Çavuşların kopan bacakları, Salihlerin çıkan gözleri sizin ne işinize yarar, savaşperestler? Çok mu lâzım o bacak, o göz size de, sahiplerinden koparıp alıyorsunuz?
Aslında “nasıl hatırlamalı?” ve “hangi imgelem?” sorularına bir cevap olan bu Ali Çavuş alıntısı, kuramsal ya da felsefi bir bağlantıyı da çağırır: Paul Ricoeur’ün metafor üzerine kitabı, La Métaphore Vive. Ricoeur için metaforlar sadece, dinleyici ya da okuru onları yorumlamaya zorladıkları için değerlidirler. Metafor bir yorumlama sürecine yol açar. Metaforu yorumlamak için üretilen yorum da, en sonunda ulaşılacak bilginin bir parçası olacaktır. Metafor, dünyanın nesnel olayları ile onları yorumlayan bireyin öznel yorumunun birleştiği bir dil noktasıdır. Ricoeur bu noktaya “olarak görme” süreci sayesinde ulaşıldığını düşünür. “Görmek” sadece bir deneyimdir. Oysa “olarak görmek” bir deneyimle bir eylem arasında durur; ya da aynı anda hem bir deneyim hem de bir eylemdir. İnsan kör değilse görür ama ya “olarak görür” ya da görmez. Bu doğrultuda yukarıdaki Ali Çavuş alıntısında göndermede bulunulan savaşı ya “yaşamın reddi” olarak görürüz ya da görmeyiz.
Konu çok uzun ama Yaşar Kemal’in nasıl anımsadığını ve anımsamasını imgeleminde nasıl dönüştürdüğünü biraz açmak için bir örnek vermek istiyorum. 1923 doğumlu Yaşar Kemal’in ailesi 1915’te Rus ordusunun ilerleyişi üzerine Van Gölü kıyısındaki Erniş köyünden göç ederler. Bu zorlu bir göçtür ve kafile Van, Diyarbakır ve Mardin üzerinden daha güneye, çöle doğru ilerlerler. Yaşar Kemal, Yaşar Kemal Kendini Anlatıyor başlıklı kitapta bu göç sırasında ailenin başına geleni şöyle anlatır:
“Ekinler başaktaydı. Sapsarı tarlalar dağlardan çöllere kadar uzanıyor, dünya sarı kıvılcımlar içinde çalkanıyordu. Göçmenler yola dökülmüş yürürlerken iki cephe arasında kaldıklarını geç anladılar. Sağdan soldan, önden arkadan yağmur gibi kurşunlar yağıyordu. Göçleri uzun bir göçtü, binlerce insan üst üste yığılmışlar, dört yandan gelen kurşunlardan nasıl sakınacaklarını bilemiyor, dönüp duruyorlardı. Uzaktan gelen top sesleri de gittikçe onlara yaklaşıyordu. O gece oldukları yerde kaldılar. Yerlerinden kıpırdayamadılar. Arada sırada karanlığın içinden çığlıklar geliyor, kimin öldüğü, kimin kaldığı bilinmiyordu.
Tanyerleri ışıdı ışıyacak bir top güllesi geldi kalabalığın ortasına düştü. Çığlıklar, parçalanan kollar bacaklar. . . . Dört yandan da hem top mermileri, hem de kurşun yağıyor. Kalabalık can havliyle bir açılıp bir kapanıyor. Kurşunların arkasından da bir yangın başlıyor. Bir ateş düşmüş düz ovaya, kaptırmış, hızla dört bir yandan saldırıyor. İnsanlar, kurşun, top yağmuru altında, bir de dört yanı sarmış gelen ekin yangınının ortasında… Dön ha dön… Çığlıklar, ağlamalar, inlemeler…
Anam derdi ki: ‘Nasıl kurtulduğumuzu daha bilemiyorum. O zaman da nasıl yangından çıktığımızı düşünmüş düşünmüş bulamamıştık.’” (Yaşar Kemal, 1997, 24-25)
Öte yandan Yaşar Kemal, annesinden dinlediği bu anıyı dönüştürerek Karıncanın Su İçtiği’ne almış ve bir metafor haline getirmiştir:
“Savaşın sesi çölün dört bir yanından çöl fırtınası yoğunluğuyla, çöl fırtınasıyla, hortumlarıyla birlikte geliyordu. Yukardan, dağlardan ceren sürüleri aşağı çöle doğru süzülüyorlar, geniş, kol kol, kırmızı bir sel gibi hızla akıyorlardı. Çölün ucuna inince seslerden ürktüler, birbirlerine karışıp karman çorman oldular, üst üste bindiler, sonra çözüldüler, gene akmaya başladılar. Kıyasıya savaşan askerlerin siperlerine gelince gene darmadağın oldular, siperleri geçince toparlandılar ya, savaşanların tam ortasına düştüler. Her yandan üstlerine yağmur gibi kurşun, top gülleleri yağıyor, cerenler de nereye gittiklerini bilmeden gittikçe, can havliyle hızlarını arttırıyor, havada geniş yaylar çizerek atlıyor, bacakları bükülerek yere iniyor, iner inmez de uçarcasına gene yaylar çiziyorlardı. Kurşunu yiyenler kumların üstünde hüzünlü büyük kara gözleriyle bir bebek ölüsü gibi kıpırtısız uzanıyorlardı.” (s. 332)
Cerenler vurula öle bu savaş meydanından kurtulmaya çalışır ama kurtulamazlar. Kaderlerine razı olarak sürü halinde yere çöktükleri bir anda savaş kesilir ve bundan istifade eden cerenler kaçıp giderler. Onların ardından savaş yeniden ve bu defa süngü savaşı olarak başlar. Yazar, savaşın sonunu şu cümleyle verir: “Çölün kumları üstünde asker ölüleriyle ceren ölüleri yanyana, kucak kucağa yatıyorlardı.” (s. 334) Ailesinin geçmişinden gelen bir anıyı ceren sürüsünün ayrıntılı yok oluşuna dönüştüren yazar, bir dizi bilişsel metafor üzerinden savaşı ölüm, anlamsızlık ve yaşamın reddi olarak görmemizi sağlar. Tarih kitaplarında görülemeyen ama bir an düşündüğümüzde imkânlılığının kolayca farkına varabileceğimiz savaşın yok ediciliği görünür ve unutulmaz kılınmıştır. Yani Yaşar Kemal, kolektif bellekte devletin ya da resmi söylemin oluşturduğu savaşla ilgili kurumlaşmış bağlantıyı kırmış ve hakim anlatı açısından tehlikeli, riskli bir yeni bağlantı kurmuştur. Bu, hayata açılan bir bağlantı olacaktır.
Bu küçük yazıyı, Yaşar Kemal’den bir alıntıyla sona erdirmek istiyorum. Bu alıntı, Yaşar Kemal Kendini Anlatıyor’dan. Bu kitap için Yaşar Kemal’e yazılı sorular yollayan Fransız yazar Alain Bosquet, “Batı’da çocukluktan başlayarak gizem ve düş gücünün hızla yok olduğunu ve yerlerini akıla ve gerçekçiliğe bıraktıklarını düşünürüz,” der Yaşar Kemal’e. Yaşar Kemal’in cevabı ilginç olur:
“Gizem ve düş gücünün batıda hızla yok olduğuna beni inandıramazsınız. Size büyük sevgim ve inancım var, bu kadar sert konuşurken doğrusu çok üzülüyorum, gizem ve düş gücünün bitmesi, insanlığın insani yönünün, en önemli bir yerinin çökmesi, hastalıkların başlaması demektir. Bunu nasıl söylersiniz? Yani bir yerlerde insanlık çöktü de insanlığın yerine insana benzer kimi yaratıklar mı geldi, diyorsunuz. . . . Düş gücünü yitiren insanın hiç umudu olur mu? Umut, düş gücünün yarattığı ve insanoğlunun sahip olduğu en büyük değerlerden birisi değil mi? İnsan umut yaratmadan yaşayabilir mi? . . . Düş gücünü, insan gizeminin en derin yerine inmeye uğraşan, Dostoyevskiyi keşfeden bir ülke, yani Avrupa, düş gücünü, insan gizemini nasıl yitirir, o yitirdiği başka bir şey olacak. Avrupa bunu bulacak, üzülmeyelim. Belki de bu kuraklık geçici bir şey.” (1997, 79-80)
Düş gücü, insan gizemi ve bunların ilişkisinden doğan umut. Bunlar hikâye anlatıcısı Yaşar Kemal’in sanatında kullandığı malzemelerdir. Her romanında, her eserinde bunlarla yeniden karşılaşırız. Yazar Bosquet’e verdiği ayarı her defasında bize de verir aslında. Yepyeni, savaşa ve ölüme düşman, barışa ve yaşama açılan bir anımsama ve imgelemi oluşturmak için ilham alır, enerji devşirir ve yola düzülürüz. Homeros’umuzun, Yaşar Kemal’in bize açtığı yola, umuda…
KAYNAKLAR
Ricoeur, Paul. Hermeneutics and the Human Sciences. İngilizceye çev. John B. Thompson. Cambridge: Cambridge University Press, 1981.
—―, The Rule of Metaphor: Multi-Disciplinary Studies of the Creation of Meaning in Language, İngilizceye çev. Robert Czerny, Kathleen McLaughlin ve John Costello. Toronto ve Buffalo: University of Toronto Press, 1977.
—―, Time and Narrative, 3 cilt, İngilizceye çev. Kathleen McLaughlin and David Pellauer. Chicago ve Londra: University of Chicago Press, 1984, 1985, 1988.
Rorty, Richard. Contingency, Irony, and Solidarity. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
White, Hayden. Tropics of Discourse: Essays in Cultural Criticism. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1986.
Yaşar Kemal, Karıncanın Su İçtiği. İstanbul: Adam, 2002.
—―, Yaşar Kemal Kendini Anlatıyor: Alain Bosquet ile Görüşmeler. 2. basım. İstanbul: Adam Yayınları, 1997.
